Bu bölge, "Uygarlıklar Vadisi" olarak adlandırılır ve tarih öncesi dönemlerden itibaren yoğun kültürel gelişmelere sahne olmuştur. Bu zengin kültürel geçmişi aydınlatan önemli keşiflerden biri, Beşparmak Dağları'nda bulunan kaya resimleriyle yapılmıştır ve bu resimler sayesinde Büyük Menderes Havzası'nın tarihini on bin yıl öncesine kadar götürmek mümkün olmuştur. Aydın, bu uzun süreç içinde önemli bir rol oynamıştır, özellikle İzmir-Denizli-Muğla yollarının kavşağında yer alması, şehrin stratejik önemini daha da artırmıştır.
Aydın: Birçok höyük ve yerleşim yeri
Aydın'da prehistorik dönemlerde birçok höyük ve yerleşim yeri tespit edilmiştir. Bu alanlar arasında en önemlisi, şu anda Belediye sınırları içinde yer alan Deştepe veya Dedekuyusu höyüğüdür. Bu höyükten elde edilen seramik buluntuları, yerleşimin M.Ö. 4500 yıllarına kadar uzandığını göstermektedir. Araştırmalar, Aydın'ın tarihine dair ilk bilgilere Hitit kaynaklarında rastlandığını göstermektedir. Hitit kaynaklarına dayanarak, Apasa'nın Efes, Milavanda'nın Milet, Pariyana'nın Priene, İlyalanda'nın Alinda ve Waliwanda'nın Alabanda olduğu bilinmektedir. Daha sonra, Ege kıyılarına deniz yoluyla veya doğudan ve kuzeyden gelen kavimlerin istilasıyla bölgede farklı uygarlıklar gelişmiştir.
Tralleis, antik çağ yazarlarından Strabon'a göre Argoslu ve Trakyalı kavimler tarafından kurulmuştur. İ.Ö. 8. ve 7. yüzyıllarda Trakya'dan Batı Anadolu'ya göç eden Kuzey kavimlerinin, Nysa ve Magnesia gibi kentleri kurdukları bilinmektedir. Ayrıca, Aydın'ın daha önceki adı Atria olan bölgesini onardıkları da kaynaklarda yer alır. M.Ö. 400'de Spartalılar, Aydın ve çevresini Perslerden almaya çalışsa da başarılı olamazlar. Tarih boyunca ilk defa Spartalı General Thipron'un M.Ö. 400 yıllarında Perslere karşı giriştiği bağımsızlık savaşı sırasında adı geçen kent, M.Ö. 344'te Büyük İskender tarafından Pers egemenliğinden kurtarılmıştır. Roma İmparatoru Neron döneminin sonuna kadar "Ceasarec" adıyla anılan Aydın, M.S. 1. yüzyılda "Tralleis" adını almaya başlamıştır. Tralleis, M.Ö. 260'ta Magnesia Savaşlarından sonra Bergama Krallarının egemenliğine girmiştir.
M.Ö. 129'da Roma İmparatorluğu'nun Asya Eyaleti'ne bağlanan Tralleis, M.Ö. 26'da şiddetli bir deprem sonucu hasar görmüş, ancak İmparator Augustus'un yardımıyla onarılmıştır. Kentin ismi Caesarea olarak değiştirilmiştir. Bölgede, Tralleis'in yanı sıra Aphrodisias, Miletos, Alinda, Alabanda, Nysa, Magnesia, Amyzon, Panionion, Neopolis, Mastaura, Antiokya, Gerga, Akharaka, Harpasa, Piginda, Orthosia, Phygela gibi önemli antik kentler de kurulmuştur. Kent, Bizans egemenliği sırasında bir piskoposluk merkezi olarak hizmet vermiş, ancak 12. yüzyılda Türklerin eline geçmiştir.
Aydın şehri, 1282 yılında Menteşe Bey tarafından fethedilerek Menteşeoğulları topraklarına katılmıştır. Türkler, şehrin korunaklı ve güzel bir mevkide olması sebebiyle şehrin adını Güzelhisar olarak değiştirmiş, ancak Tralleis'in bulunduğu bölgede oturmayıp kentin güney eteğindeki Nekropol üzerinde yeni bir şehir kurmuşlardır. Güzelhisar daha sonra Aydınoğulları yönetimine geçmiş ve 1426 yılında II. Murat tarafından Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılan bir kent olmuştur. II. Mahmud döneminde müşirlik, Tanzimat döneminden sonra eyalet statüsü kazanmış ve 1867'de vilayet olmuştur. Aydın'ın tarihinde önemli bir dönüm noktası, Anadolu'nun ilk demiryolu olan Aydın-İzmir arasındaki hattın yapılıp işletmeye açılmasıdır. Kent, 27 Mayıs 1919'da Yunanlılar tarafından işgal edilmiş, ancak 30 Haziran 1919'da geri alınmıştır. 7 Eylül 1922'de ise işgalcilerden kurtarılmıştır.
Güzelhisar adı XVII. yüzyıla kadar kullanılmış, fakat aynı isimdeki diğer bir şehir olan Menemen'in kuzeyinde bulunması ve karışıklığa meydan vermemek adına Aydın Sancağı'ndaki anlamında "Aydın-Güzelhisarı" veya "Güzelhisarı-Aydın" şeklinde ifade edilmiştir. Bu isim XIX. yüzyılın sonlarına kadar kullanılmış, ancak zamanla Güzelhisar adı unutulmuş ve Aydın ismi daha yaygın hale gelmiştir. Aydınlılar, tarihleri boyunca kullanılan "Güzelhisar" ismini bir vefa örneği olarak Aydın'ın bir mahallesinin adında yaşatmaktadırlar. Güzelhisar, Aydın'ın sancak olduğu 1811 yılından itibaren önemli bir merkez haline gelmiş ve 1826 yılında yeni yapılanan Aydın Eyaleti'nin merkezi olmuştur.
Bugün Aydın, Türkiye Cumhuriyeti'nin 9. ili olarak modern bir kenttir. Zengin kültürel ve doğal varlıklarıyla donatılmış olan Aydın, açık hava müzesi görünümüyle tarihsel işlevini sürdürmektedir.
