Azan adlı mitoloji kahramanının, Su Perisi Erato ile efsanevi Kral Arkas'ın birleşmesinden doğan Aizanoi şehri, Penkalas (Kocaçay) Irmağı'nın yukarı kesiminde yer alan tanrıça Meter Steunene’nin kutsal mağarası civarında Frigyalılar'ın öncüsü olarak antik kaynaklarda anılmaktadır.
Kütahya: Aİzanoi Antik Kenti
Aizanoi kenti, antik Frigya'ya bağlı olarak varlığını sürdüren Aizanitis’lerin ana yerleşim merkeziydi. Zeus Tapınağı'nın çevresinde yapılan kazılarda, MÖ 3 bin yıllarına ait yerleşim izlerine rastlanmıştır. Helenistik Dönem'de bölge, değişimli olarak Bergama’ya ve Bithynia’ya bağlıydı; ancak MÖ 133’te Roma egemenliğine geçti. Roma İmparatorluğu döneminde, Aizanoi tahıl ekimi, şarap ve yün üretimi sayesinde zenginleşti ve kenti bölge sınırlarının ötesine taşıdı. Kesin kentleşme bulgularına ise MÖ 1'inci yüzyıl sonlarına doğru rastlanmıştır. Aynı dönemde ilk sikkelerin basıldığı da bilinmektedir.
Aizanoi antik kenti, en parlak dönemini MS 2. yüzyılda yaşayarak büyük imar faaliyetlerine tanık olmuş ve bu süreçte birçok önemli yapı inşa edilmiştir. Erken Bizans Dönemi'nde piskoposluk merkezi olan kent, 7. yüzyıldan itibaren bu statüsünü kaybetmiş ve Tapınak düzlüğü Orta Çağ'da bir hisara dönüştürülmüştür. Selçuklular Dönemi'nde Çavdar Tatarları tarafından üs olarak kullanılması nedeniyle bölgeye "Çavdarhisar" adı verilmiştir.
Aizanoi, 1824 yılında Avrupalı gezginler tarafından yeniden keşfedilmiş, 1830-1840’lı yıllarda detaylı bir şekilde incelenmiş ve tanımlanmıştır. 1926 yılında M. Schede ve D. Krencker başkanlığında Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafından yapılan ilk kazılar gerçekleştirilmiştir. 1970 yılından bu yana her yıl düzenli olarak kazı çalışmaları devam etmektedir.
Aizanoi antik kenti kalıntıları arasında, Anadolu'daki en iyi korunmuş Zeus Tapınağı, 15 bin kişi kapasiteli tiyatro ve tiyatroya bitişik nizamda inşa edilmiş 13 bin 500 kişilik stadyum, iki hamam, dünyanın ilk ticaret borsa binası, sütunlu cadde, Kocaçay üzerinde ayakta kalmış beş köprü, iki agora, gymnasium, Meter Steunene kutsal alanı, nekropoller, antik bir bent, suyolları ve kapı yapıları bulunmaktadır. Aizanoi antik kenti, Efes, Bergama, Side gibi çağdaş kentlerle benzer özelliklere sahiptir.
