Zonguldak kent merkezi, tarihî olarak Üzülmez Deresi'nin ağız kesiminde yer alan bir bataklık alanında kurulmuştur. İlkçağda "Sandraka/Sandrake" adıyla bilinen köyümsü yerleşim, ilin ana yerleşim yeri olmuş ve adını Sandra Çayı'ndan (Üzülmez/Zonguldak Deresi) almıştır.
Zonguldak: Eski adı
Başka bir görüşe göre, bölgenin sazlarla kaplı olması sebebiyle "sazlık, bataklık" anlamına gelen "Zonguralık, Zunguralık, Zongalık, Zungalık" sözcüğü zaman içinde evrim geçirerek Zonguldak'a dönüşmüştür. Bu görüşü destekleyen bir varsayım da, sazlık ve bataklığın neden olduğu sıtma hastalığının belirtisi olan "titreten yer" anlamındaki "Zonklatan" sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir.
Bir diğer iddiaya göre, kent adını Fransız ve Belçika şirketlerinin ocakları ilk işletmeye başlamasıyla almıştır. Bu şirketler, kentin hemen yanındaki Göl Dağ'ın nirengi noktasını alarak, Türkçe okunuşuyla "Zone Gheul Dagh"ın birleşiminden türetilmiş olabilir. Bu ifade Göl Dağ kesimi ya da bölgesi anlamına gelir.
Zonguldak: Tarihi
Zonguldak'ın tarihi, kömür madeninin işletilmeye başlanmasıyla birlikte hızla gelişen bir şehir merkezinin oluşumuyla başlamıştır. Madenlerin faaliyete geçmesi, hem yerli hem de yabancı sermayenin bölgeye girişini tetiklemiştir. Bu durum, kömür ocaklarının açılmasıyla birlikte ekonomik ve sosyal koşulların iyileşmesine yol açmış, bu sahada yeni bir yerleşim birimi ortaya çıkmıştır.
Zonguldak, 1896 yılına kadar Ereğli livasına bağlı "Zonguldak nam mevki" olarak anılmıştır. Ancak Zonguldak limanı mendireğinin inşasıyla birlikte şehrin faaliyet sahası genişlemiş, nüfus ve bina sayısı hızla artmıştır. Bu nedenle, 1899 yılında, tarihi Zonguldak'a oranla daha eski olan Gaca Köyü, konumunu korurken, Elvan Köyü'nün mahallesi olan Zonguldak mevkii kaza statüsüne yükseltilmiştir.
Zonguldak, 1920 yılına kadar kaza teşkilatı olarak yönetilmiştir. Ancak maden cevheri üretimi ve satışının artması, ekonomik koşullara paralel olarak şehirde nüfus ve yapı adedini artırmıştır. Bu gelişmeler sonucunda, Zonguldak 1 Haziran 1920 tarihinde kaza sınıfından çıkarılarak mutasarrıflık (ilçe) sınıfına alınmıştır.
Zonguldak'ın kurtuluş savaşı ve Cumhuriyet döneminde hak ettiği önem kazanmış, 1 Nisan 1924 tarihinde Cumhuriyet sonrası Türkiye'nin ilk ilçesi olan Zonguldak, kurulan ilk il olma özelliğini taşımıştır.
