Roma ve Bizans dönemlerine ait aile ve tek kişilik kaya mezar odaları ile Bizans Dönemi'ne ait kiliseler ve kaya yerleşimleri, bölgenin doğal yapısı nedeniyle bu tür yerleşimlere uygun olması sebebiyle oyularak oluşturulmuş nadide eserlerdir. Özellikle Aslanlı mezar odaları, sütunlu mezar odaları ve kayaya oyulmuş kiliseler, bölgenin sanat tarihine ışık tutan önemli örnekler arasında yer almaktadır. Ayrıca, kaya kütlesinin oyularak yerleşime dönüştürüldüğü Avdalaz Kalesi, içindeki sarnıçla birlikte bölgenin zengin kültürel mirasını yansıtmaktadır. Bu eşsiz yapılar, her yıl düzenlenen turizm şenlikleri ile ziyaretçilere tanıtılmaktadır.
Ayazini Kaya Evleri, İhsaniye İlçesi'nin Ayazini beldesi girişinde ve içerisinde bulunan tüf oluşumu kayalık alanda, Erken Bizans Dönemi'nde bölge halkı tarafından yer yer oyularak yaşam alanlarına dönüştürülmüştür. Tek odalı olan bazı evlerin yan yana veya üst üste oyulmuş yapısı, bölge halkının o dönemki yaşam tarzını yansıtmaktadır. Evlere ulaşmak için kullanılan basamaklar veya içten tünel biçimindeki geçişler, bu kaya evlerine olan benzersiz erişimi sağlamaktadır. Oturmak için sekilerin yer aldığı odalarda ayrıca çeşitli büyüklüklerde nişler, eşyalar ve aydınlatma araçları için kullanılmıştır. Avdalaz Vadisi'nin girişinde bulunan büyük ve çok katlı kaya evleri, eğimli tünel çıkışıyla geniş bir orta bölüme açılmaktadır. Dairesel yapılmış duvarda, yan yana koltuk dizileri ve orta boşluktaki ocak, depo gibi çukurluklar, bu alanın işlevselliğini göstermektedir. Ayrıca, kaya yerleşiminde bulunan alaturka tuvaletleri, o dönemin hijyen alışkanlıklarını yansıtmaktadır.
Ayazini Kaya Evleri'nin bölgesel özelliği, Avdalaz Vadisi'nin üst ucundaki kale olarak adlandırılan kaya kütlesidir. Bu kaya kütlesi, iç içe geçmiş ve üst üste oyularak günümüz apartmanlarına benzeyen büyük hacimli bir yerleşim yerine dönüştürülmüştür. Zeminde yer alan derin sarnıç, bölge halkının su ihtiyacını karşılamak amacıyla kullanılmıştır. Ayazini beldesindeki bu eşsiz kaya evleri, geçmişin izlerini günümüze taşıyan önemli bir mirası temsil etmektedir.
AYAZİNİ KAYA MEZARLARI: Ayazini Kasabası, tarihi geçmişi Frigler dönemine kadar uzanan köklü bir yerleşim yeri olarak bilinmektedir. Bu bölgede yer alan kaya mezarları, Roma ve Bizans dönemlerine ait olup, aile ve tek kişilik mezar odaları şeklinde öne çıkar. Bazı mezar odaları çift katlı olarak oyulmuş, mimari zenginlikleriyle dikkat çekmektedir. Ayazini Beldesi'nin mezarlığının da aynı bölgede olması, insanların mezar yeri seçiminde aynı noktayı tercih etmelerine dair önemli bir bilgi sunmaktadır.
Mezar odalarının cephelerinde, içinde Medusa başları bulunan üçgen alınlıklı sütunlu ön boşluklar yer almaktadır. Bu özenli detaylar, dönemin mimari anlayışının bir yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır. Mezar odalarına giriş kapılarıyla birlikte içeride kemerli tekne mezarlar bulunmaktadır. Bu mezar odalarının süslenmesi, bazılarında aslan kabartmaları ve birinde ise mezar sahibi karı-koca figürlerinin kabartmalarıyla gerçekleşmiştir. Bu detaylar, sadece mezarların birer mekan olmanın ötesinde, aynı zamanda sanatsal bir anlam taşıdığını göstermektedir.
Ayazini Kasabası'ndaki kaya mezarları, sadece arkeolojik birer kalıntı değil, aynı zamanda o dönemin kültürel ve sanatsal mirasını yansıtan önemli eserlerdir. Medusa başlarından tutun da aslan kabartmalarına kadar çeşitli süslemeler, o dönemin inanç ve yaşam tarzına dair ipuçları sunmaktadır. Ayazini Beldesi'nin mezarlık alanının, insanların bu özel bölgeyi tercih etmelerinin ardında yatan sebepler konusunda da önemli bir arkeolojik bilgi sağlamaktadır. Bu kaya mezarları, sadece geçmişin izlerini taşıyan mekanlar değil, aynı zamanda zamanın tanığı olan önemli anıtlardır.
AYAZİNİ KİLİSESİ: İhsaniye İlçesi'nde, Ayazini Kasabası girişinde bulunan tüf sarp kayalık içinde konumlanmış olan Ayazini Kilisesi, bölgenin tarihî zenginliklerinden biridir. Bu kilisenin dış cephesi, kaya yüzeyine oyulmuş apsisli ve kubbeli bir yapıya sahiptir. Kilise, çevresine bitişik kaya odalarıyla birleşerek 1000'li yıllarda inşa edilmiş bir manastır kompleksi oluşturur.
AVDALAS KALESİ: Tüf kayaya oyma tekniğiyle yapılmış çok katlı ve çok odalı sarnıçlı bir kaya kütlesi olan Avdalas Kalesi, yerleşim yeri olarak kullanılmış önemli bir yapıdır. Bu kale, bölgenin jeolojik yapısıyla uyumlu bir şekilde oyularak oluşturulmuştur. Çok sayıda oda ve sarnıcı içinde barındıran Avdalas Kalesi, mimari açıdan dikkat çeken bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. O dönemin yaşam tarzını ve inşaat tekniklerini yansıtan bu kaya kalesi, bölge tarihindeki önemli yerleşim bölgelerinden biridir.
